kutubhona

Энди Умарнинг улар билан аҳднома тузиб уларга бир талай шартлар қўйганига келсак, ана шу аҳдномалар асосида улар билан сулҳ тузилган ва сулҳга бир талай шартлар киритилган. Улар бу шартларга рози бўлишган. Шунинг учун сулҳ аҳдини қандай бўлса шундай амалга ошириш лозим бўлган. Аммо агар улар билан тузилган сулҳ аҳдининг мазмуни муайян ишлар кўрсатилган муайян муомалани ўз ичига олмаган бўлса, уларга ҳам мусулмонларга қандай муомала қилинса худди шундай муомала қилиш лозим бўлади. Бунинг аксича муомала қилиш дуруст бўлмайди. Фақат уларга нисбатан мусулмонларга бўлган муомаладан бошқача муомала қилиниши ҳақида насс келган нарсалар бундан мустасно. Масалан уларнинг муслима аёлларга уйланишлари жоиз эмаслиги каби. Умар қилган иш у тузган аҳднома мазмунига биноан бўлганига далил Умарнинг ўзи тижорат солиғи борасида қилган нарсадир. Чунки Умар мусулмонлардан ушрнинг тўртдан бирини, зиммийлардан эса ярмини олар эди. Ҳолбуки шаръий ҳукм мусулмондан ҳам, зиммийдан ҳам тижорат солиғи олмасликдир. Абул Хойрдан ривоят қилинади: Мен Рувайфаъ ибн Собитнинг шундай деганини эшитдим: Мен Росулуллоҳ с.а.в.нинг шундай деганларини эшитдим:

«إِنَّ صَاحِبَ الْمَكْسِ فِي النَّارِ - يَعْنِي الْعَاشِرَ»

«Макс соҳиби дўзахдадир, яъни ушр (тижорат солиғи) йиғувчи». Абу Убайд ривояти. Пайғамбар А. яна дедилар:

«Агар ушр йиғувчига йўлиқсангиз уни ўлдиринглар». Абу Убайд ривояти. Иброҳим ибн Мухожирдан шундай дегани ривоят қилинган: Мен Зиёд ибн Худайрнинг шундай деганини эшитдим: «Мен Исломдаги ушр йиққан биринчи ушрчиман. Мен сўрадим: кимлардан ушр йиққан эдингизлар. У деди: Мусулмондан ҳам, муоҳиддан ҳам ушр йиғмаган эдик, Бани Тағлаб насороларидан ушр йиғар эдик». Абу Убайд ривояти. Демак тижорат солиғи мусулмондан ҳам зиммийдан ҳам олинмайди. Умар мусулмондан закот олган, зиммийдан эса аҳдномадаги шартлар бўйича олган эди. Улар бу аҳдномага рози бўлишиб зиммий бўлишган эди. Аммо таназзул асрларида зиммийларга нисбатан қилинган муомалага келсак, у Умар ўз даврида қўйган шартларда келган баъзи нарсаларни нотўғри тушуниш ва нотўғри тақлид қилиш оқибатидир. Агар тўғри идрок қилинганида эди, Умарнинг зиммийлар қабул қилган сулҳ шартлари ўз ичига олган нарсанигина қилганини албатта тушунилган бўлар эди. Бундан бошқа ҳолатларда Умар зиммийларга фақат яхшилик қилишни буюрган. Шунга кўра зиммийларга яхши муомала қилинади ва уларга шариатда келган нарсалар татбиқ этилади. Бундан фақат улар билан тузилган сулҳ аҳдидаги шартлар мустасно бўлади. Чунки бу ҳолда уларга ана шу шартлар қандай келган бўлса, шундай татбиқ этилади.